नेपालको गिद्धको गुँड विलुप्त हुँदै गएको अवस्था
नेपाल जैविक विविधताले धनी मुलुक हो। यहाँ सयौं प्रजातिका चराचुरुङ्गीहरू पाइन्छन्, जसमा गिद्ध (Vulture) महत्त्वपूर्ण स्थानमा छन्। गिद्धलाई प्रायः “प्राकृतिक सरसफाइकर्ता” भनिन्छ, किनभने तिनीहरूले मृत जनावरहरूको मासु खाई वातावरण सफा राख्छन्। तर पछिल्ला केही दशकयता नेपालमा गिद्धहरूको संख्या तीव्र रूपमा घटिरहेको छ, जसले गर्दा तिनीहरूको गुँड पनि हराउँदै गएको छ।
गिद्धहरूको घट्दो संख्या
नेपालमा आठ प्रजातिका गिद्ध पाइन्छन्। तर १९९० को दशकपछि गिद्धको संख्या ९०% भन्दा बढीले घटेको देखिएको छ। यसको मुख्य कारण पशु उपचारमा प्रयोग हुने डाइक्लोफेनाक (Diclofenac) नामक औषधि हो, जुन गाईबस्तुमा प्रयोग गरिएपछि तिनको मृत शरीर खाँदा गिद्धलाई घातक असर गर्छ।
गुँड नष्ट हुनुका कारणहरू
- वन क्षेत्रको कमी – गिद्धले उच्च रूखमा ठूलो गुँड बनाउने गर्छन्। तर जंगल फँडानी, सहरीकरण र विकास गतिविधिले प्राकृतिक आवास नष्ट भएको छ।
- खाना अभाव – गाउँघरमा खुला रुपमा मरेका जनावरहरू सजिलै भेटिन्थे, तर अहिले प्रायः पशुहरूलाई गाड्ने वा अन्य तरिकाले नष्ट गर्ने चलन बढेको छ।
- औषधिको प्रयोग – डाइक्लोफेनाक र अन्य विषाक्त औषधिले गिद्धहरूको संख्या घटाएपछि गुँड निर्माण गर्ने सम्भावना पनि घटेको छ।
- मानव दबाब – गुँड नजिकै मानवीय गतिविधि (काठ काट्ने, सडक निर्माण, आवास विस्तार) ले गिद्धलाई टाढा धकेलेको छ।
संरक्षणका प्रयास
नेपालमा “गिद्ध रेस्टुरेन्ट” (Vulture Restaurant) स्थापन गरिएको छ, जहाँ विषरहित मरेका पशुहरू राखिन्छन्। साथै, डाइक्लोफेनाक प्रतिबन्ध गरिएको छ र सुरक्षित औषधि “मेलोक्सिकाम (Meloxicam)” प्रयोग गर्न प्रोत्साहित गरिएको छ। संरक्षण क्षेत्र र सामुदायिक वनमा गिद्धलाई सुरक्षित आवास उपलब्ध गराउने काम भइरहेको छ।
निष्कर्ष
गिद्धहरूको गुँड हराउँदै जानु केवल एउटा प्रजातिको संकट मात्र होइन, यो सम्पूर्ण पारिस्थितिक तन्त्रको लागि खतरा हो। गिद्ध विलुप्त भएमा वातावरणमा मृत जनावरको व्यवस्थापन गाह्रो हुन्छ, रोग फैलिन सक्छ र प्राकृतिक चक्रमा असन्तुलन आउन सक्छ। त्यसैले नेपालमा गिद्ध संरक्षणलाई अझ बलियो र दीगो बनाउन अत्यावश्यक छ।
के यो उपयोगी थियो?
